Przesłanki orzeczenia rozwodu

Rozwód stanowi instytucję prawną pozwalającą rozwiązać małżeństwo wyłącznie za życia małżonków.
Na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59) można wyróżnić przesłankę pozytywną orzeczenia rozwodu w postaci trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego (art. 56 § 1 k.r.o.) oraz przesłanki negatywne, tj. sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci, sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego i żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia (art. 56 § 2 i § 3 k.r.o.).
Sąd orzeka rozwód, jeśli istnieje przesłanka pozytywna oraz nie występuje żadna z przesłanek negatywnych.
Pozytywna przesłanka orzeczenia rozwodu- zupełny i trwały rozkład pożycia
Sąd rozwodowy powinien w pierwszej kolejności ustalić istnienie przesłanki pozytywnej, a następnie zbadać, czy nie istnieje przesłanka negatywna.
Zatem czym jest zupełny oraz trwały rozkład pożycia?
Żeby udzielić odpowiedzi na postawione pytanie, należy w pierwszej kolejności zdefiniować termin „wspólnego pożycia”.
W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym nie znajdziemy jego definicji legalnej, jednak możemy ją wyinterpretować z art. 23 k.r.o. w zw. z art. 27 k.r.o.
„ Art. 23. [Równość praw i obowiązków]
Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli”.
„ Art. 27. [Obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny]
Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym”.
Z zacytowanych przepisów wynika, że wspólne pożycie stanowi wspólnotę małżeńską, zbudowaną na więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej. Zatem jest to połączenie bliskości psychicznej z pozytywnymi uczuciami (miłości, szacunku, zaufania), jak również współżycie fizyczne oraz prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego.
Przesłanka pozytywna rozwodu zostaje spełniona wówczas, gdy rozkład pożycia jest trwały i zupełny.
Rozkład ma charakter zupełny, jeżeli ustały między małżonkami wszystkie więzi, tj. fizyczne, duchowe i gospodarcze. Zachowanie co najmniej jednej z nich, sprawia, że nie można mówić o pozytywnej przesłance orzeczenia rozwodu, dlatego też powództwo rozwodowe powinno zostać oddalone.
W przypadku sporadycznych stosunków fizycznych między małżonkami, zupełny rozkład pożycia nie występuje. Należy wspomnieć, że w procesie rozwodowym wszelkie wątpliwości powinny być rozstrzygane in favorem matrimonii, tj. „na korzyść małżeństwa”. W myśl uregulowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżeństwo jest trwałym stosunkiem prawnym kobiety z mężczyzną. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nadaje małżeństwu podniosły charakter, dlatego rozwiązanie związku małżeńskiego w trybie pozasądowych (administracyjnym lub notarialnie) jest niedopuszczalne.
Sąd ma obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia, jakie okoliczności doprowadziły do powstania rozkładu pożycia. Ustalenie tych kwestii jest przede wszystkim niezbędne do oceny charakteru i stopnia rozkładu oraz rozstrzygnięcia, czy i które z małżonków ponosi za to winę (stosownie do art. 57 § 1 k.r.o.). Sąd powinien przy tym kierować się podstawowymi zasadami polskiego prawa rodzinnego, tj.:
– zasadą trwałości małżeństwa,
– zasadą równouprawnienia małżonków,
– zasadą dobra dziecka.
Powszechnie przyjmuje się, że małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, pomimo braku jednego z elementów wspólnoty. Za przykład może posłużyć ustanie więzi fizycznych z powodu choroby, podeszłego wieku, przebywania w więzieniu lub w szpitalu jednego z małżonków. Wymienione przypadki nie niszczą małżeństwa, albowiem przy zachowaniu więzi duchowej i gospodarczej, wspólne pożycie trwa nadal.
W praktyce sądowej dopuszcza się odstępstwa od wzorca, którym jest wspólne pożycie rozumiane jako wspólnota duchowa, fizyczna i gospodarcza, np. sporadyczne tylko stosunki fizyczne między małżonkami z reguły będą wskazywać, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny[1]. Natomiast brak wspólnoty duchowej będzie zawsze objawem rozkładu pożycia[2].
Oprócz stwierdzenia zupełności rozkładu pożycia małżeńskiego, sąd musi przyjąć, iż rozkład ten ma charakter trwały.
Zasada trwałości małżeństwa wynika z realizacji obowiązku ochrony małżeństwa i rodziny (art. 18 Konstytucji), ale również z zasady ochrony dobra dziecka[3].
Rozkład pożycia jest trwały, gdy ocena oparta na doświadczeniu życiowym pozwala przyjąć, że na tle okoliczności konkretnej sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków[4].
Negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu
Przepis art. 56 § 2 i § 3 k.r.o. obejmuje trzy samoistne przesłanki negatywne rozwodu, czyli okoliczności zakazujące jego udzielenia, mimo ziszczenia się przesłanek pozytywnych z art. 56 § 1 k.r.o.:
- jeżeli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków (§ 2);
- jeżeli rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, innymi niż dobro małoletnich dzieci (§ 2);
- jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że (§ 3):
- drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód albo
- drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, ale jego odmowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
W przypadku rozwodu, ustalenie przesłanek negatywnych powinno zostać poprzedzone stwierdzeniem przesłanki pozytywnej. Dopiero, gdy sąd ustali, że ma miejsce zupełny i trwały rozkład pożycia, może przejść do weryfikacji, czy występują przesłanki niedopuszczające orzeczenie rozwodu.
Dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków
Pojęcie „dobro dziecka”, jakim posługuje się Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie posiada definicji ustawowej. W piśmiennictwie nadano konkretne cechy „dobru dziecka”, jednak ustawodawca nie zdecydował się na ich zalegalizowanie.
Zdaniem niektórych znawców prawa „dobro dziecka” należy rozumieć jako:
- „zespół wartości, zarówno duchowych, jak i materialnych, jakie konieczne są do prawidłowego: a) rozwoju fizycznego dziecka, b) rozwoju duchowego dziecka, i to w jego aspekcie zarówno intelektualnym, jak i moralnym, c) należytego przygotowania go do pracy dla społeczeństwa”[5];
- „interesy osobiste dziecka, a więc troskę o jego rozwój fizyczny i duchowy oraz należyte przygotowanie do pracy odpowiednio do jego uzdolnień i zgodnie z interesem społecznym, jak również interesy majątkowe małoletniego, przejawiające się w prawidłowym zarządzaniu jego majątkiem, właściwym przeznaczeniu płynących z niego dochodów oraz pozostawieniem w miarę możliwości nienaruszonej substancji tego majątku”[6].
Zdaniem Sądu Najwyższego[7] stwierdzenie istnienia negatywnej przesłanki rozwodu, jaką stanowi dobro wspólnych małoletnich dzieci, wymaga udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:
- czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich;
- jeżeli rozwód dotyczyć ma małżeństwa wielodzietnego, w którym obowiązek utrzymania i wychowania małoletnich dzieci w pełni wyczerpuje możliwości zarobkowe i majątkowe małżonków, to czy wzgląd na dobro tych dzieci może przemawiać przeciwko orzeczeniu rozwodu i otworzeniu w ten sposób ich rodzicom możliwości założenia nowej rodziny;
- czy orzeczenie rozwodu doprowadzi do zaspokajania potrzeb materialnych i moralnych w mniejszym stopniu niż obecnie;
- czy orzeczenie rozwodu pogłębi konflikt co do wychowywania dzieci.
Należy dodać, że w sprawie o rozwód, istotną pomoc dla sądu może stanowić opinia biegłego psychologa, który posiada wiedzę specjalistyczną. Zgodnie z art. 278 § 1 k.p.c. w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych celem zasięgnięcia ich opinii.
Ekspertyza psychologiczna w sprawach rozwodowych najczęściej obejmuje: analizę przyczyn i skali konfliktu małżeńskiego, możliwość odbudowy związku małżeńskiego, dopuszczalność orzeczenia rozwodu stron w kontekście dobra dziecka, kompetencje wychowawcze obojga rodziców, więzi wewnątrzrodzinne, odpowiadające potrzebom dziecka rozstrzygnięcia związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej.
Konkludując, sąd powinien oddalić powództwo rozwodowe ze względu na dobro wspólnych małoletnich dzieci, jeżeli władza rodzicielska jest przez oboje małżonków wykonywana w sposób prawidłowy, a orzeczenie rozwodu doprowadzi do negatywnych zmian w tym zakresie.

Sprzeczność orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego to normy akceptowalne społecznie oraz dobre obyczaje. Nie istnieje żaden katalog zasad współżycia społecznego. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w sprawie o rozwód występuje, gdy skorzystanie z prawa do rozwodu przez jednego z małżonków jest dla drugiego niesprawiedliwe albo krzywdzące. Kwestie te zawsze rozpatrywane są indywidualnie. Sąd powinien zawsze sformułować konkretną zasadę współżycia, która jego zdaniem została naruszona.
W zrozumieniu terminu „zasady współżycia społecznego” z pomocą wychodzi judykatura. W ocenie Sądu Najwyższego niezgodne z zasadami współżycia społecznego jest m.in.: uznanie, że nieuleczalna choroba jednego z małżonków, po 30 latach pożycia małżeńskiego, stanowi ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego w sytuacji, kiedy stan zdrowia chorego małżonka wymaga okazywania mu pomocy – nie tylko materialnej, ale i moralnej, poprzez wsparcie psychiczne w cierpieniach[8].
Zasada rekryminacji
Art. 56 § 3 in principio wyraża zasadę rekryminacji: zakaz orzekania rozwodu, o który wnosi małżonek wyłącznie winny rozwodu, w sytuacji gdy drugi małżonek mu tego odmawia a jego odmowa jest zgodna z zasadami współżycia społecznego. Celem zasady rekryminacji jest uniemożliwienie uzyskania korzyści z nagannego postępowania małżonka wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa np. z powodu zdrady. Należy się zgodzić z judykaturą Sądu Najwyższego, że zasada ta zmierza do przeciwdziałania naruszeniu zasad moralnych i obrażaniu moralnej opinii społeczeństwa[9].
Rozwód jest dopuszczalny, kiedy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, gdy:
– drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód albo
– brak zgody na rozwód stoi w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
W tym miejscu należy zaznaczyć, iż to na małżonku wyłącznie winnym spoczywa ciężar udowodnienia, że drugi małżonek, odmawiając zgody na rozwód, narusza zasady współżycia społecznego, czyli postępuje w sposób, który przy zastosowaniu kryterium obiektywnego może zostać uznany za moralnie naganny[10].
Jak rozumieć winę?
Pojęcie winy na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest takie samo, jak na gruncie czynów niedozwolonych uregulowanych w Kodeksie cywilnym. Są to takie działania bądź zaniechania będące wyrazem woli małżonka, które – naruszając obowiązki określone przepisami – prowadzą do rozkładu pożycia małżeńskiego (umyślne bądź nieumyślne naruszenie obowiązków małżeńskich stanowiące przyczynę bądź współprzyczynę rozpadu rodziny). Do przypisania małżonkowi winy nie jest konieczne, by zamiarem małżonka było objęte określone działanie lub zaniechanie, zmierzające do rozkładu pożycia, lecz wystarczy możliwość przewidywania znaczenia skutków danego działania lub zaniechania naruszającego przepisy prawa.
Sąd może orzec w przedmiocie winy, w następujący sposób:
1) stwierdzić winę jednego lub obojga małżonków (art. 57 § 1 k.r.o.);
2) nie orzekać o winie na zgodne żądanie małżonków (art. 57 § 2 k.r.o.);
3) ustalić, że małżonek (małżonkowie) nie ponosi (nie ponoszą) winy.
Poniżej przedstawiam przykłady zawinionych przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego. Podkreślam, że zaprezentowane zachowania jednego z małżonków mogą, ale nie muszą zostać uznane za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia. Sąd, uznając dane zachowanie za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia, musi uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy (ocenić zachowanie małżonków i przeanalizować materiał dowodowy), wykluczony jest jakikolwiek automatyzm.
- Zdrada.
Zgodnie z wyrokiem SN z 6.05.1997 r. (I CKN 86/97, LEX nr 529701): „ Zdrada narusza normy moralne i jest przejawem rażącej nielojalności wobec współmałżonka. Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły bywa uznawany winnym rozkładu pożycia”.
- Naruszenie obowiązków rodzinnych i małżeńskich, ujętych w art. 23 k.r.o. i 27 k.r.o.
- Znieważanie, bicie, a tym bardziej nastawanie na życie (orzeczenie SN z 13.09.1950 r., C 335/50)
- Częste opuszczanie wraz z dzieckiem wspólnego domu.
„Częste opuszczanie wraz z dzieckiem wspólnego domu i wyjazdy do matki nie zawsze spowodowane postępowaniem pozwanego, zaniedbywanie w czasie pobytów u matki – trwających kilka, a niekiedy kilkanaście tygodni – obowiązków domowych, swobodne określanie daty powrotu do męża, zbyt emocjonalne i niedojrzałe podejście do wyłaniających się konfliktów”. (Wyrok SN z 1.10.1997 r., I CKN 246/97, LEX nr 668911).
- Opuszczenie żony w zaawansowanej ciąży, odmowę jej wsparcia w trudnych chwilach, nieinteresowanie się porodem oraz przeznaczenie wspólnych środków na zakup mieszkania, w którym mąż sam zamieszkał (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12.03.2010 r., I ACa 35/10, LEX nr 1120365).
- Działanie skierowane nie wobec małżonka, ale innej osoby, z tym że „może tu chodzić jedynie o taką osobę, która związana jest z małżonkiem więzami rodzinnymi czy szczególną przyjaźnią. Nie może być to osoba, z którą współmałżonek nawiązał intymne pożycie, co stało się przyczyną rozkładu pożycia, nawet gdyby zachowanie się skarżącej uraziło uczucia współmałżonka do tej osoby” (wyrok SN z 28.03.2003 r., IV CKN 1957/00, LEX nr 121734).
Reasumując sąd może orzec rozwód, jeśli istnieje przesłanka pozytywna, tj. zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego oraz nie występuje żadna z przesłanek negatywnych: sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci, sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego i żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, który nie uzyskał zgody na rozwód od drugiego małżonka (brak zgody nie może być sprzeczny z zasadami współżycia społecznego).
Artykuł został sporządzony w oparciu o stan prawny obowiązujący w dniu jego sporządzenia tj. w dniu 20.11.2020 r.
Autor artykułu:
Prawnik Ewelina Fuławka
Centrum Prawne Online
http://www.centrumprawneonline.pl
[1] Stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 6 października 1951 r., C. 188/51, OSN 1952, nr 3, poz. 72.
[2] Wytyczne SN z 1952 r., z 1955 r. i z 1968 r., orz. SN z 9 kwietnia 1953 r., I C. 2911/52, PiP 1954, nr 1, s. 180).
[3] Jędrejek Grzegorz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., 2017, wydawnictwo Wolters Kluwer Polska.
[4] Wytyczne SN z 1955 r., teza II ust. 2; orz. SN z 13 września 1952 r., C. 1702/51, PiP 1953, nr 2, s. 294; orz. SN z 13 stycznia 1953 r., C. 1631/52, OSN 1954, nr 1, poz. 9.
[5] S. Kołodziejski, Dobro wspólnych małoletnich dzieci – jako przesłanka odmowy orzeczenia rozwodu, Pal. 1965, nr 9, s. 30.
[6] J. Marciniaka (Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975, s. 10).
[7] Uchwała SN z dnia 18.03.1968 r., III CZP 70/66, LEX nr 657.
[8] Orz. SN z 18 września 1952 r., C. 1283/52, OSN 1953, nr 3, poz. 84);
[9] Wytyczne SN z 1952 r.; orz. SN z 14 maja 1955 r., I CR 746/55, OSN 1956, nr 4, poz. 120; orz. SN z 26 maja 1959 r., I CR 632/57, RPEiS 1960, nr 2, s. 404.
[10] Por. wyrok SA w Krakowie z 10.05.2016 r., I ACa 85/16.